De waarde van systemisch werk

Ik werk als coach graag systemisch. Best regelmatig merk ik dat mensen (gelukkig niet mijn klanten) sceptisch staan tegenover systemisch coachen. Ze hebben bijvoorbeeld verhalen gehoord over opstellingen met ‘wonderbaarlijke ontdekkingen’ of zelf een opstelling bijgewoond waarbij de begeleider teveel interpreteerde wat er gebeurde. Jammer, want ik vind systemisch werken een krachtige manier om vraagstukken te verhelderen en verandering in gang te zetten. En iemand daarin begeleiden is een vak dat leunt op specifieke kennis en vaardigheden. In deze blog geef ik vijf redenen waarom ik systemisch werken zo krachtig vind. Met eerst een kleine introductie over het waarom, wat en hoe van systemisch werk.

Klik je liever meteen door naar mijn cursusaanbod na de zomer? Dat kan hier:

De vernieuwde cursus Werken met familie, systemische tools voor soepele samenwerking en bedrijfsopvolging (start op woensdag 8 oktober).
De nieuwe creatieve workshopreeks Het Lelijke Jonge Eendje (start op vrijdag 12 september).

Waarom systemisch werken: de onderstroom van ons gedrag

Als mensen willen we graag onszelf zijn en onze unieke bijdrage leveren. In ons en buiten ons komen we belemmeringen tegen die ons weerhouden om te doen wat we ten diepste willen. Die belemmeringen zijn we ons lang niet altijd bewust.

Ons gedrag in een bepaalde situatie wordt namelijk niet alleen gestuurd door onze wil, vaardigheden en kennis. Maar ook door wat er bij ons in de onderstroom gebeurt, zoals onze gevoelens, gedachten/overtuigingen, onze waardes, maar ook meer of minder traumatische gebeurtenissen die we hebben gemaakt. In onderstaande figuur zie je welke aspecten er meespelen in onze boven- en onderstroom.

Zoals je ziet in de figuur hierboven is er ook een onderstroom in ons die niet wordt bepaald door onze eigen ervaringen, maar door die van het familiesysteem waar we onderdeel van uitmaken. Je familiesysteem bestaat uit alle personen en gebeurtenissen die deel uitmaken van jouw familie en strekt zich uit over meerdere generaties. Het maakt bovendien niet uit waar je familieleden wonen en of je wel of niet contact met hen hebt. Je bent als het ware met onzichtbare draden met je familiesysteem verbonden.

Met systemisch werken richt je je aandacht minder op het individu, maar meer op het systeem waar iemand onderdeel van uitmaakt. Je onderzoekt in hoeverre een vraagstuk zijn oorsprong heeft in het grotere geheel.

In plaats van in te zoomen op een probleem, zoom je juist uit naar het grotere geheel
Siets Bakker en Leanne Steeghs in Systemisch Wijzer, kennis uit opstellingen die je iedere dag kunt gebruiken

Hoe werken systemen: wetmatigheden en patronen

In familiesystemen, en trouwens ook in alle andere systemen waar we onderdeel van uitmaken (je werk, je woonplaats, buurt, land, nationaliteit, kerk, functie, hobby etcetera etcetera) zijn wetmatigheden van kracht. Als aan deze wetmatigheden wordt voldaan geeft dat rust. De drie belangrijkste wetmatigheden zijn:

Voor alles en iedereen is er een plek
De natuurlijke ordening wordt gerespecteerd
Er is balans tussen geven en nemen

In het blok hieronder lees je een korte toelichting op elk van de drie wetmatigheden

Drie wetmatigheden in systemen

1. Voor alles en iedereen is er een plek

Een systeem wil compleet zijn en als geheel overleven. Dit betekent dat iedereen die bij het systeem hoort recht heeft op een plek. Ook mensen en gebeurtenissen uit het verleden. Zij hebben immers allemaal een bijdrage geleverd aan het systeem, ten goede of ten kwade. Zonder hen was het systeem nu niet zoals het was.

2. De natuurlijke ordening wordt gerespecteerd

In familiesystemen geldt: wie eerder kwam heeft voorrang. Dus ouders gaan voor op hun kinderen, kinderen worden behandeld in volgorde van geboorte, een eerdere partner gaat voor op een latere partner, etc. Als iedereen diens eigen, natuurlijke plek heeft en die vanuit de eigen positie invult, functioneert het systeem het beste.

3. Balans tussen geven en nemen

Een systeem gedijt als er tussen de leden een balans is tussen geven en nemen. Geeft de een veel meer dan de ander dan raakt het evenwicht verstoord en ontstaat er onrust. Een belangrijke uitzondering zit in de ouder-kindrelatie: ouders horen systemisch gezien te geven aan hun kinderen en kinderen te nemen van hun ouders.

Veel voorkomende patronen

Als mensen met terugkerende problemen te maken hebben is er vaak sprake van een verstoring in één of meer van de systemische wetmatigheden. Iets of iemand in het systeem wordt buitengesloten, de natuurlijke ordening tussen leden van het systeem is verstoord, of er is een disbalans tussen geven en nemen ontstaan. Omdat leden van een systeem onbewust loyaal zijn aan overleving van het systeem als geheel zullen ze proberen het systeem te redden, ook al is dat niet in hun eigen individuele belang. Veel voorkomende gedragspatronen die ontstaan bij verstoringen zijn:

Verstrikking met iemand in het systeem die niet gezien is en je gaan gedragen zoals die persoon deed, opdat die persoon alsnog een plek krijgt;
Gaan zorgen voor je ouders (parentificatie) of voor de relatie van je ouders (triangulatie), opdat het gezinssysteem intact blijft.
Een oordeel hebben of aanmatigend gedrag vertonen naar ouders en of je meerderen op je werk, om teleurstelling en pijn over wat je niet hebt ontvangen buiten de deur te houden;
Plek- en rolverwarring doordat de kindervolgorde niet werd geëerd;
Het dragen van verantwoordelijkheid of een last die niet van jou is, omdat diegene de last niet zelf leek te kunnen dragen.

Enkele voorbeelden van verstoringen in iemands systeem

Een coachee die altijd klaar staat voor iedereen, maar ontzettend moe is en graag eens voor zichzelf wil kiezen. Zij blijkt zelf van jongs af aan geen steun te hebben gekregen van haar ouders. Haar moeder deed toen ze nog klein was al een appèl op haar om er voor haar te zijn. Niet de ouders waren de groten, maar deze coachee moest dat zijn. Ze heeft gebrekkig contact met haar eigen behoeften.

Ikzelf heb als medewerker in organisaties altijd moeite gehad om te weten wat bij mijn rol hoorde, wat ik wel en niet mocht doen. Onbewust remde ik mezelf af en hield ik mezelf tegen om een grotere rol in te nemen. Tot ik, nog niet zo lang geleden, de link legde met mijn plek in de kinderrij. Mijn oudste broertje overleed toen ik nog een baby was. Hier werd weinig over gesproken. Voor de buitenwereld leek het of ik het oudste kind was, maar die plek was eigenlijk voor mijn broertje. Ik kon nooit écht de oudste zijn. Ik ben eigenlijk een middelste kind.

Een coachee die leidt onder het conflict tussen zijn kinderen, terwijl hijzelf ook moeite heeft om in verbinding te staan met zijn eigen broer en zus. Ouders eerden de volgorde van de kinderen niet en lieten de jongste verantwoordelijkheid dragen voor de oudste. Dat leidt ook nu tot veel verantwoordelijkheid dragen en weinig zelfzorg bij deze coachee.

Systemisch werken, hoe gaat dat?

Een vraagstuk systemisch onderzoeken en proberen op te lossen kan op verschillende manieren.

Uitzoomen van individu naar systeem

Een systemisch coach zal met jou uitzoomen naar je systeem van herkomst door je hierover te laten vertellen of bijvoorbeeld een genogram van je familie te laten maken. Ook zal een systemisch coach je vragen stellen over wie en wat er wel en niet een plek hebben in jouw familiesysteem, in hoeverre de ordening van ouders en kinderen wordt gerespecteerd en hoe het zit met uitwisseling tussen geven en nemen in jouw systeem. Zo krijg je zicht op patronen die je onbewust hebt meegekregen en hoe die samenhangen met de vraag die je nu hebt.

Opstellingen in soorten en maten

Ook het maken van een opstelling is een mogelijkheid om te onderzoeken hoe patronen in je familiesysteem jou beïnvloeden. Grondlegger van deze manier van werken is de Duitse priester en therapeut Bert Hellinger. Sindsdien is het maken van opstellingen doorontwikkeld en zijn er verschillende werkwijzen ontstaan. Een opstelling kun je op verschillende manieren maken: eenvoudig met poppetjes op tafel (een tafelopstelling), met matjes op de vloer (vloerankers) óf met personen die jouw familieleden representeren (representanten). Elke vorm geeft weer andere of meer informatie. Het is aan jou wat je fijn vindt.

De waarde van systemisch werk: 5 krachten

Mijn ervaring is dat systemisch coachen een hele waardevolle benadering is om inzicht te krijgen in complexe vragen en om hierin beweging te brengen. Voor mij zit die waarde in 5 unieke krachten van systemisch werken:

1. De kracht van het beeld

Alle opstellingen hebben gemeen dat ze de kracht van het beeld benutten. Je maakt met een opstelling een visuele weergave van iemands vraag en/of systeem: wie maken daar deel van uit, wat zijn de onderlinge verbindingen, wie is waarop gericht, wie of wat heeft er veel invloed. Dit is vaak complex, waardoor het in woorden moeilijk is uit te drukken. Een opstelling maakt het vraagstuk en de spelers daarin letterlijk zichtbaar en dat geeft veel inzicht. En inzicht is de eerste stap naar uitzicht op een oplossing.

2. Informatie uit het lijf

Een opstelling in de ruimte (met vloerankers of representanten) biedt daarnaast, meer dan een tafelopstelling, de mogelijkheid om de wijsheid van het lichaam aan te boren. Kennis over systemen dient zich namelijk meestal niet rationeel aan, maar via ons lijf en onze intuïtie. En daar hebben we allemaal een zintuig voor. Denk maar aan de situatie dat je een kamer vol mensen inloopt en voelt wat de sfeer is. Of dat je in een nieuwe groep mensen aanvoelt wat je wel of niet moet doen om er bij te horen. Als de vraagsteller zichzelf opstelt in zijn of haar systeem kan gevoeld worden hoe het daar is, wat dichtbij is, wat veraf, wat trekt en wat niet, waar loyaliteiten spelen etc. Die rijke informatiebron van het lichaam komt beschikbaar in een opstelling.

3. Informatie over andere leden van je systeem

Als je werkt met opstellingen waarbij de coach of derden leden van het systeem van de vraagsteller representeren komt extra informatie over iemands systeem beschikbaar. Degene die representeert voelt als het ware aan hoe het is op de plek van die persoon en kan deze informatie aan de vraagsteller meegeven. Dit geeft vaak een nieuwe kijk op onbewuste patronen in iemands systeem, die voor de vraagsteller eerder niet bereikbaar waren. Een goede systemisch begeleider zorgt dat er niet gespeculeerd en geïnterpreteerd wordt. Bijvoorbeeld door te toetsen bij de vraagsteller wat aansluit en wat niet.

NB: Hoe het mogelijk is dat we als representant aanvoelen hoe iemand die we niet kennen zich voelt is nog niet duidelijk te beantwoorden. Een interessante theorie hierover vind je in het boek ‘Beelden van de ziel’ van Daan van Kempenhout. Hij legt dwarsverbanden tussen de werking van opstellingen en de werking van sjamanistische rituelen.

4. De kracht van de ervaring

Een goed coachgesprek kan heel veel betekenen voor iemand die met een vraagstuk loopt. Door te luisteren, te spiegelen, opvallendheden te benoemen en samen te ontdekken waar obstakels en opties zitten help je iemand verder op zijn ontwikkelpad. We onthouden echter vaak maar weinig van wat er is gezegd. De meerwaarde van een opstelling is soms ook dat de unieke ervaring maakt dat iemand het opgedane inzicht niet snel vergeet en bij zich houdt. De lijfelijke ervaring maakt bovendien dat iemand het gevoel van de opstelling weer terug kan halen, wat als positieve reminder kan dienen.

5. Eigen regie: je kunt zelf heling in gang zetten

Last but not least: Een meerwaarde van opstellingen is ook dat je er een helende beweging in kunt maken. Ook al zijn degenen met wie je verstrikt bent er niet, je kunt als vraagsteller zelf een beweging maken in de opstelling die jou meer ruimte, vrijheid en kracht geeft. Er zijn tal van rituele bewegingen en zinnen die hierin kunnen ondersteunen. Die vrijere plek in een opstelling ervaren is al helend. Het lichaam en het onbewuste slaan die bevrijdende ervaring op en die werkt door in jou en soms ook in het systeem als geheel.

Ik hoop dat ik je met deze blog meer inzicht heb gegeven in wat systemisch coachen is, wanneer het zinvol is om er gebruik van te maken en wat het zo krachtig maakt.

Heb jij een terugkerend vraagstuk waarvan je vermoedt dat de oorzaak wel eens in je familiesysteem kan liggen en wil je hier beter mee om leren gaan? Voel je welkom om een afspraak te maken voor een vrijblijvend gesprek over wat systemisch coachen voor jou zou kunnen betekenen. Je bent van harte welkom.

Driedaagse cursus Werken met familie, systemische tools voor soepele samenwerking en bedrijfsopvolging

Dit najaar bied ik opnieuw de driedaagse cursus ‘Werken met familie, systemische tools voor soepele samenwerking en bedrijfsopvolging’ aan. Een cursus waarin je leert omgaan met de complexe dynamiek in een familiebedrijf, zeker in een fase van bedrijfsopvolging.

Hoe zorg je dat je goed door een deur blijft kunnen met familieleden en elkaar toch aanspreekt op verantwoordelijkheden in het bedrijf?
Hoe bepaal je als next generation je eigen plek in het bedrijf en kom je op voor jouw behoeften hierin?
Hoe laat je als ouder ruimte aan je kind/kinderen om het bedrijf op hun eigen manier te runnen en geef je aan wat hierin voor jou wezenlijk is?

De cursusdata zijn woensdag 8 oktober, 29 oktober en 19 november.

Aanmelden kan via https://www.zorgboerenacademie.nl/alle-opleidingen/werken-met-familie-systemische-tools-voor-soepele-samenwerking-en-bedrijfsopvolging/

of mail els@bureaudeblauweuil.nl.

Creatieve workshopserie Het lelijke jonge eendje

In zeven vrijdagmiddagen laten we ons inspireren door het tijdloze sprookje Het lelijke jonge eendje. Over anders zijn, je plek zoeken én thuiskomen bij wie je werkelijk bent. We lezen, delen en verbeelden wat het ons te zeggen heeft – met collage, tekenen, schilderen of wat jou past. Geen ervaring nodig, alleen zin om creatief op verhaal te komen.

Vrijdagmiddagen 14:30–17:00 op 12 september, 26 september, 17 oktober, 7 november, 21 november, 5 december, 19 december in De Ontmoeting, Emmalaan 1 in Bennekom.

Meer weten? Mail naar els@bureaudeblauweuil.nl of meld je aan op https://deontmoetingbennekom.nl/event/creatieve-workshopserie-het-lelijke-jonge-eendje/2025-09-12/.